Netflix e o galego

Nos últimos anos, o consumo de produtos audiovisuais experimentou un cambio de paradigma sen precedentes. A aparición de Internet abriu o acceso a unha gran cantidade de contidos, mormente de maneira ilegal, o que certas empresas viraron do seu favor para ofrecer as primeiras plataformas de «vídeo á carta», con beneficios para elas e para os creadores de tales contidos. Así, Netflix, que naceu como unha sorte de videoclub por correo postal, soubo acollerse a este servizo de reprodución e adaptarse á cultura da inmediatez.

Ao noso país, esta plataforma chegou no ano 2015, con contidos variados e dirixidos a diferentes públicos. A súa política é adscribirse ás normas de tradución de cada espazo cultural e así oferta dobraxe ou subtitulado segundo as tendencias que se sigan no territorio da lingua que corresponda. Con todo, no caso galego, as versións que chegan ás nosas latitudes ofrécense só en castelán, co claro prexuízo que iso supón para a lingua propia, que se encontra en desvantaxe, máis unha vez, por agravio comparativo.

Así as cousas, uns meses antes produciuse un fito salientábel ao respecto: TVE, TVG, TV3 e ETB asinaron un acordo plurianual coa distribuidora Planeta Júnior para emitir as novas producións animadas de DreamWorks Animation nos seus respectivos canais coas correspondentes dobraxes a cadansúa lingua. Entre os títulos que comezaron a figurar na pequena pantalla de 2015 en diante encóntranse producións como Turbo Fast, All Hail King Julien, The Adventures of Puss in Boots ou Voltron: Legendary Defender.

Fotograma da serie All Hail King Julien na súa versión galega (© DreamWorks Animation)

A relevancia deste acontecemento é dupla. Por unha parte, o acordo garante que as series de animación máis atractivas e contemporáneas do panorama actual se encontren dispoñíbeis, inmediatamente após a súa estrea, en galego, catalán e vasco. Por outra parte, estes produtos son os mesmos que compoñen a oferta para o público infantil e xuvenil da plataforma Netflix desde o ano 2013, o que supón outorgar a estas linguas minorizadas ibéricas unha posición equivalente á do alemán, italiano, neerlandés ou polaco. Dito doutro xeito, en diferentes latitudes desenvólvese un proceso de tradución e de dobraxe paralelo, en que se adaptan os diferentes idiomas ás necesidades comunicativas que imprimen os textos de orixe, algo que aínda é un soño, en moitos casos, para os espazos literarios minorizados.

Sirvan como exemplo os seguintes casos: a serie Dinotrux estreouse nas pantallas da Televisión de Galicia con escasos meses de diferenza a respecto do lanzamento orixinal e estanse a emitir nestes momentos, na Televisió de Catalunya e na Euskal Telebista respectivamente, episodios de Home: Aventures amb la Tip i l’Oh (Home: Adventures with Tip & Oh) e de Spirit, zaldi askea (Spirit: Riding Free) producidos no seu país de orixe neste mesmo ano 2018. En total, contabilízanse máis de 400 capítulos de diferentes series traducidos a estas linguas durante os últimos anos, fóra outras producións europeas ou xaponesas, alleas ao cómputo que aquí nos ocupa.

Fotograma da serie Home: Adventures with Tip & Oh (© DreamWorks Animation)

A cara amarga da cuestión encóntrase nos canais de distribución destas series, posto que non é posíbel acceder en Netflix aos anteditos produtos nas linguas propias, a pesar de estas versións existiren para o seu consumo na pequena pantalla e nas aplicacións móbiles das televisións públicas. Alén de a incrementar a oferta nas nosas linguas (con produtos para outros públicos, como 13 Reasons Why ou Stranger Things, por exemplo), ao que debemos aspirar é a reivindicarmos a incorporación a esta plataforma das versións xa traducidas, para estarmos en pé de igualdade co amplo abano de idiomas que goza do universo destas creacións audiovisuais. É alí desde onde é frutuoso trazar, con seguranza, camiños eficaces cara á normalización.

A tradución e a perda de identidade

Nos países hispanoamericanos, as empresas do sector audiovisual crearon no século pasado, co obxecto de gozaren da maior rendibilidade económica posible, a variedade ficticia e artificial do español coñecida como español neutro. Este alérxeno é altamente prexudicial para a lingua que tan laboriosamente cultivaron Gabriel García Márquez, Jorge Luis Borges ou Elena Poniatowska. O virtuosismo das súas letras contrasta co empobrecemento que xeran as traducións ao español neutro na sintaxe e no léxico dese idioma.

A tradutora María Alonso Seisdedos xa formulaba, no seu blog, a pregunta «que raio é o español neutro?». A escasa calidade lingüística das traducións ao español neutro depaupera a lingua dos falantes e, xa que logo, limita a súa comunicación, pois estas traducións, á parte de reduciren as opcións léxicas do castelán —emprégase sempre o termo que máis se asemelle en forma ao inglés—, utilizan voces foráneas (calcos) para expresar realidades que contan con palabras propias.

© CBS

How I Met Your Mother foi unha das series de moda da última década. Acumulou 208 episodios divididos en 9 temporadas e traduciuse, para o público hispanoamericano, como Cómo conocí a tu madre. Dobrouse no estudio Grupo Vídeo Digital (México). Alén de ser unha tradución que, nalgúns puntos, censura ou suaviza partes do guión, está ateigada de falsos cognados e de calcos semánticos e sintácticos. A continuación, inclúense exemplos do episodio 1 da serie (Pilot), acompañados dunha proposta de tradución ao galego:

ORIXINAL	ESPAÑOL NEUTRO	GALEGO (PROPOSTA)
Marshall, my best friend from college.	Marshall, mi mejor amigo del colegio.	Marshall, o meu mellor amigo da Universidade.
And you have sex on the kitchen floor… Don’t have sex on our kitchen floor.	¡Y tendrán sexo en el suelo de la cocina! ¡No tengan sexo en la cocina!	E botades un canivete na cociña. Non botedes un canivete na cociña!
Your Uncle Marshall was taking the biggest step of his life.	El tío Marshall tomaría el mayor paso de su vida.	O tío Marshall ía dar o meirande paso da súa vida.
Marshall was in his second year of law school.	Marshall estaba en el segundo año estudiando Leyes.	Marshall cursaba segundo de Dereito.
A perfect balance.	Perfecto balance.	Un equilibrio perfecto.
The moment wasn’t right.	El momento no era correcto.	Non era o momento.
No, you just kiss her.	¡No, solo la besas!	Non, bícala e punto.
On our first date, I ordered a Greek salad.	En la primera cita, ordené una ensalada griega.	Na nosa primeira cita, eu pedín unha ensalada.

Por todo iso, a tradución non é só unha ponte entre culturas necesaria para salvar incomprensións interlingüísticas. A tradución é, sobre todo, unha vía para combater a perda da identidade cultural e, ante iso, entra en xogo a sensibilidade dos profesionais da tradución. Ende mal, estas traducións pésimas ao español neutro supoñen unha «subordinación invisible» á hexemónica lingua inglesa, pois aínda que se percibe entre o texto orixinal e a tradución un cambio de código, este non deixa de ser meramente superficial. Un proceso de tradución non pode esquecer a estrutura interna e a expresividade xenuína e auténtica da lingua meta.

E para conseguir iso, xaora, cómpre posuír unha formación lingüística e humanística de primeiro nivel. Ser tradutor non só require coñecer dúas linguas, pois a propia actividade da tradución é un proceso arduo que quere unha formación persistente. Só aquelas persoas que perciban as diferenzas interlingüísticas, alén das diverxencias estritamente formais, poderán desempeñar un labor de tradución satisfactorio que impida o derrubamento da multiculturalidade e do tan noso prezado patrimonio lingüístico.

Entrevista ao tradutor Gabriel Álvarez Martínez

Coñecer os profesionais que integran o mundo da tradución axuda, dalgunha maneira, a dignificar o seu traballo e a apreciar as dificultades da súa actividade. Un dos nosos excelentes mediadores é Gabriel Álvarez Martínez, tradutor que destaca pola súa inusal combinación lingüística: xaponés>galego.

Gabriel Álvarez Martínez é tradutor, intérprete e doutor en Tradución e Paratradución pola Universidade de Vigo. No seu currículo cóntanse, como idiomas de traballo, o galego, o castelán, o inglés, o francés, o xaponés e mais o portugués.

Traduciu literatura para a Editorial Galaxia: de Haruki Murakami verteu ao galego, cabo de Mona Imai, as obras Tras do solpor, Do que estou a falar cando falo de correr e 1Q84 (Libros 1, 2 e 3). Para Rinoceronte Editora traduciu, tamén con Imai, Eloxio da sombra de Jun’ichirô Tanizaki. Así mesmo, asinou a versión castelá das últimas obras de Murakami (Los años de peregrinación del chico sin color, Caminando hasta Kobe, Hombres sin mujeres…), Recuerdos de un callejón sin salida de Banana Yoshimoto e Pink de Tomoyuki Hoshino.

Nestes tempos, traballa nas versións españolas de varios mangas e outros produtos derivados destes na empresa DARUMA Serveis Lingüistics SL. Doutorouse na Universidade de Vigo coa súa tese «O tratamento dos ideofones japoneses na traduçao de manga», dirixida polo profesor Neal Baxter. 

É un pracer e un orgullo contar con el no DERRUBANDO ISOGLOSAS. Grazas, Gabriel!

© Faro de Vigo S.A.

Como comezaches no mundo da tradución?

Comecei a traduzir graças a ter ganhado o concurso de traduçom da Universidade de Vigo do ano 2007 com uma traduçom do japonês para o galego do conto Rashōmon de Ryūnosuke Akutagawa. Nesse momento, graças a um membro do júri entrei em contato com a Mona Imai, uma japonesa que residia em Vigo e que também estava a traduzir para o galego, e juntos traduzimos Eloxio da sombra (Rinoceronte Editora), de Jun’ichirō Tanizaki. Nessa altura, eu estava a estudar também chinês no Centro de Línguas da universidade, onde coincidim com a Maria Alonso Seisdedos. Foi ela quem me comunicou que na Editorial Galaxia estavam a procurar alguém que traduzisse Murakami para o galego. Esse foi o início.

Es un dos poucos profesionais que traducen na combinación lingüística xaponés-galego. Consideras que existe algún tipo de dificultade que non se presenta noutras combinacións?

A distância entre as línguas fai em muitos casos com que o leque de possíveis soluçons para uma palavra ou frase seja muito mais amplo do que entre línguas próximas, onde se está mais condicionado polas escolhas lexicais do original. Isso pode ser positivo às vezes, mas (no meu caso) também é causa de muita indecisom.

Por outro lado, a cultura japonesa é de alto contexto (usando a terminologia do antropólogo Edward Hall) e isso reflete-se na língua, que às vezes se revela ambígua para nós. Há casos em que nom é fácil saber quem é que está a falar/pensar ou se uma frase está em primeira ou terceira pessoa.

Outros pontos som a mistura de formas verbais habitualmente associadas ao tempo presente quando se está a falar do passado, a riqueza de registros lingüísticos (por exemplo, existem muitos pronomes de primeira pessoa do singular em funçom do sexo, da idade e do status do falante/interlocutor) ou o uso frequente de ideofones.

Hai algún traballo concreto do que gozases moito ou do que te sintas especialmente orgulloso?

Em geral, quando traduzo sempre desfruto. Mas ficar totalmente satisfeito com o resultado é difícil. Sinto, em qualquer caso, que tenho melhorado e espero continuar a melhorar muito mais no futuro.

O trabalho mais árduo, polo volume da obra, foi 1Q84, que traduzim com a Mona Imai para o galego e eu só para o espanhol. Em japonês som cerca de 1500 páginas e, naquela altura, além de traduzir, também estudava e trabalhava como auxiliar de língua espanhola.

Cónstache cal foi o teu traballo máis valorado e cal, se existise, o máis criticado?

Nom sei qual é o mais valorizado, mas o mais criticado (ou do que mais críticas negativas tenho ouvido/lido) possivelmente seja 1Q84 (em concreto, a versom espanhola). Acho que tem a ver com o facto de, até esse momento, quase todas as obras do Haruki Murakami terem sido traduzidas para o espanhol por Lourdes Porta. A mudança de tradutor nom agradou a toda a gente. Nessas críticas, porém, a maioria das vezes é difícil discernir os aspetos diretamente relacionados com a traduçom e os aspetos relativos ao conteúdo e estilo da obra ou ao uso da língua alvo.

© EDITORIAL GALAXIA, S.A.

Como se lida coa adaptación das referencias culturais no proceso da tradución? 

Obviamente, depende do tipo de texto que estejamos a traduzir. No caso da literatura, pessoalmente, gosto de conservar essas referências no texto-alvo e, se for necessário, explicá-las por meio duma nota de rodapé ou fornecer uma pequena pista que facilite a sua compreensom. Mas também há gente que nom gosta de encontrar notas, porque atrapalham o ritmo da leitura.

Cales son os puntos clave que definirían, para ti,  unha boa tradución?

Acho o conceito de “boa traduçom” bastante relativo. Penso que depende de muitíssimos fatores, mas, como leitor ou consumidor dessa traduçom, quero que seja fiel ao texto original, sem cortes, nem “domesticaçons” desnecessárias. Obviamente, também é necessária certa naturalidade na língua de chegada (desde que a língua do texto de partida seja natural, claro). Nesse sentido, cumpre ter em conta que a tradutora/tradutor nem sempre é a única responsável das decisons tomadas. A equipa editorial também intervém no texto e, por vezes, há decisons de tipo comercial e doutra índole (na versom estadunidense de Dance dance dance, de Haruki Murakami, por exemplo, faltam 16 páginas do primeiro capítulo).

Coidas que a formación universitaria de profesionais da tradución e a interpretación en linguas non habituais —como é o caso do xaponés— é hoxe máis necesaria ca nunca? 

Penso que é necessária, facilitaria a profissionalizaçom da gente que trabalha ou quer trabalhar com outras línguas e abriria novos mercados ao alunado. Nesse sentido, acho que a oferta da nossa universidade (a de Vigo) é muito escassa.

A animación xaponesa é un deses produtos que, á hora de se traducir ao galego, non experimentou un proceso de tradución desde a lingua orixinal. Ti, como coñecedor das dúas linguas e culturas, detectas eivas graves?

Ainda que os desenhos animados japoneses que emitiam na TVG fôrom mui importantes na minha infância e juventude, hoje em dia quase nom vejo anime. Agora que sei japonês, talvez pudesse detectar eivas, quem sabe.

É curioso como se adapta a pronúncia dos nomes das personagens de anime muitas vezes em galego (suponho que para que seja mais fácil). Por exemplo, Tenshinhan é em galego Tenshian ou Mutenrōshi é Mutenroi. Por outro lado, muitos desses nomes que saem em Dragon Ball tenhem um significado ou estám baseados em elementos culturais desconhecidos para nós que se perdem. Por exemplo, 天津飯tenshin-han é o nome dum prato sino-japonês (parece chinês, mas realmente foi inventado no Japom).

© Gabriel Álvarez

O manga xaponés posúe unhas cualidades de seu que o fan ser único dentro da banda deseñada. Ademais, nas últimas décadas, aumentou moito a súa sona e o seu consumo. Que debe ter en conta un bo tradutor á hora de mediar con esta clase de produtos?

Eu comecei a traduzir manga há uns meses e, polo que estou a ver, em geral abunda o diálogo e a linguagem coloquial. Por tanto, é preciso ser capaz de produzir diálogo “fresco” na língua alvo.

Outro recurso frequente no manga é o uso da elipse. Como comentava mais acima, a cultura japonesa é de alto contexto e muitas cousas som facilmente subentendidas, mas em galego ou noutras línguas tenhem de ser explicitadas.

Também é preciso levarmos em conta que na banda desenhada a imagem é tam importante como a palavra. A relaçom entre estes dous fatores é amiúdo indissociável, e um elemento pode determinar o sentido do outro.

Por último, outro dos elementos mais complicados (e que tratei na minha tese de doutoramento) é o ideofone (tipo de palavras que inclui o que comumente denominamos “onomatopeia”), pola sua abundância e variedade na língua japonesa.

Entre os fans do manga, existe unha gran polémica ao redor de se se deben respectar ou non na tradución os famosos honoríficos da lingua nipoa (-san, -kun, -chan…). Cal é a túa opinión ao respecto?

Quanto ao uso dos honoríficos, em geral procuro evitá-los e, às vezes, tento refletir o registro por outros meios. Mas há casos em que é difícil ou impossível saber qual é o nome completo duma personagem. Por exemplo, Shin-chan pode vir de Shinnosuke, mas também de Shintarô, Shin’ichi ou outro nome que comece por “Shin”.

En caso de se contemplar a creación dun mercado de manga en galego —semellante, por exemplo, ao que existe en catalán—, que consideracións cres que os editores deben ter en conta? Como enfocarías ti este suposto mercado? 

Penso que poderiam tentar atrair por um lado a chamada «geraçom Xabarín». A maioria dos desenhos animados japoneses emitidos na TVG na década de 1990 e no início deste século surgiu de manga que foi adaptado ao anime.

Por outro lado, existem muitíssimas obras de grande qualidade artística e narrativa. Além de séries longas, cuja publicaçom poderia ser economicamente mais custosa e arriscada, há muitas obras interessantes de um só volume. Nesse sentido, interessa também traduzir obras que nom estejam traduzidas para o espanhol.

É pena que nom se traduza manga para o galego (até onde eu sei, a única obra publicada é Bícame, profe, de Edicións do Cumio, em traduçom indireta). Tenho contatado com alguma editora no passado e todas respondem que «é complicado».

© Cruncyroll

Estamos ante un sistema en vías de normalización como o galego. Iso supón unha gran responsabilidade? 

Acho que seria um elemento mais a contribuir nesse processo de normalizaçom. Os produtos culturais voltados para crianças e jovens som indispensáveis para garantir a sobrevivência da língua.

Consideras que o coñecemento que se ten en Galiza do pobo xaponés é amplo?

Nom. É evidente que há mais conhecimento do que havia duas décadas atrás, mas é apenas a ponta do iceberg. O mesmo acontece no sentido inverso: no Japom quase nom se sabe nada da Galiza. O mais conhecido é o caminho de Santiago e o polvo à feira.

De teres a ocasión de decidilo, que obra xaponesa che gustaría traducir ao galego?

Por exemplo, qualquer manga de Kazuo Umezu, um filme da série Otoko wa tsurai yo (“É duro ser homem”) ou contos do escritor Edogawa Ranpô.

E xa para rematar… Cal é a parte do teu traballo coa que gozas máis? 

O próprio processo de traduzir e brincar com a língua, poder conhecer novas obras, aprender sobre a língua japonesa e sobre as línguas de chegada e adquirir novos conhecimentos em geral.